Avraam Berman: Tənqid — hakimiyyətin problemi, yoxsa cəmiyyətin?

Avraam Berman, beynəlxalq hüquq və rezonans doğuran işlər üzrə ixtisaslaşmış vəkil, ajmedia.news redaksiyasına verdiyi şərhdə beynəlxalq hüquq kontekstində ifadə azadlığı və onun tətbiqi ilə bağlı mövqeyini bölüşüb.

“Mən sizin yerinizə nə düşünəcəyinizə və necə davranacağınıza qərar vermirəm. Sadəcə bunun nə ilə nəticələnə biləcəyini izah edirəm.”

Söz azadlığı hüquqi dövlətin əsas dəyərlərindən biri hesab olunur. Azərbaycan Respublikasında bu hüquq Konstitusiya ilə təsbit edilib və vətəndaşlara öz fikirlərini ifadə etmək, o cümlədən dövlət orqanlarının fəaliyyəti ilə bağlı ictimai müzakirələrdə iştirak etmək imkanı verir. Bununla yanaşı, məhz bu sahə cəmiyyət üçün ən həssas mövzulardan biri olaraq qalır. İfadə azadlığının tətbiqi ilə bağlı istənilən yanaşma geniş müzakirələrə səbəb olur: bir tərəf mümkün təzyiqlərdən danışır, digər tərəf isə məsuliyyətsiz ictimai bəyanatların nəticələrinə diqqət çəkir. Aydındır ki, məsələ “icazə vermək” və ya “qadağan etmək” kimi sadə yanaşma ilə izah edilə bilməz və burada əsas məsələ balansın qorunmasıdır.

Dövlət orqanlarının və vəzifəli şəxslərin fəaliyyətinin tənqidi ictimai nəzarətin mühüm formalarından biridir və beynəlxalq hüquq çərçivəsində qorunan legitim hüquq sayılır. Hər bir vətəndaş qəbul edilən qərarlarla razılaşmamaq, şübhə bildirmək, suallar vermək və alternativ mövqe ortaya qoymaq hüququna malikdir. Bununla belə, hüquqi dövlətdə tənqid konkret qərarların və hərəkətlərin müzakirəsini, arqumentlərə və faktlara əsaslanmanı, mövqenin mövcud qanunvericilik çərçivəsində ifadə edilməsini nəzərdə tutur. Tənqid və diskreditasiya arasındakı əsas fərq məqsəd və üsuldadır: tənqid müzakirəyə və mümkün dəyişikliklərə yönəlir, diskreditasiya isə faktların təhrif edilməsi, ümumiləşdirmələr və emosional təsir vasitəsilə etimadın sarsıdılmasına xidmət edir. Beynəlxalq hüquq birinci yanaşmanı müdafiə edir, lakin ikinciyə bəraət qazandırmır. Hakimiyyətlə razılaşmamaq hüquqdur, lakin bu hüququn qanun çərçivəsindən kənara çıxması artıq məsuliyyətdir.

Hər bir hüquqi dövlətdə müxalifətin mövcudluğu cəmiyyətin siyasi və hüquqi sağlamlığının göstəricisi sayılır. Müxalifət vətəndaşların alternativ siyasi, sosial, hüquqi və mədəni mövqelərini ifadə etmək üçün birləşməsi formasında çıxış edir və ictimai proseslərin ayrılmaz hissəsidir. Həqiqi müxalifət ictimai narazılığı təşkilatlanmış şəkildə ifadə etməsi, aydın alternativ baxışlar və yanaşmalar formalaşdırması, eləcə də cəmiyyətə dövlətin idarə olunması ilə bağlı konkret qərar və fəaliyyət variantları təqdim etməsi ilə fərqlənir. Fərqli mövqe yalnız mövcud vəziyyətin tənqidi deyil, eyni zamanda irəli sürülən alternativlərə görə məsuliyyəti də əhatə edir. Saxta müxalifət isə əsasən alternativ mövqenin illüziyasını yaratmaqla kifayətlənir, konkret proqramların olmaması, arqumentlərin şüarlarla əvəz edilməsi və analizin emosional ritorika ilə əvəz olunması nəticəsində cəmiyyəti çaşdıra və ictimai dialoqa olan etimadı zəiflədə bilər. Məzmunu olmayan alternativ real müxalifət deyil, onun təqlididir.

Beynəlxalq hüquq çərçivəsində ifadə azadlığı hüquqi mədəniyyətdən ayrı mövcud ola bilməz. İctimai müzakirələrin intensivliyi artdıqca, ifadələrin dəqiqliyinə, korrektliyinə və məsuliyyətinə olan tələblər də yüksəlir. Xüsusilə rezonans doğuran hallarda səsləndirilən fikirlər təkcə ictimai rəyə deyil, həm də reputasiyaya, sosial sabitliyə və institutlara olan etimada birbaşa təsir göstərir. Bu baxımdan məsuliyyət ifadə azadlığının əks qütbü deyil, onun məntiqi davamıdır. Hüquq normalarına uyğun şəkildə həyata keçirilən azadlıq cəmiyyətin inkişafına xidmət edir, manipulyasiya və məsuliyyətsiz yanaşma isə hüquqi və sosial risklər yaradır. Beynəlxalq hüquq kontekstində ifadə azadlığı hər şeyi demək imkanı deyil, deyilənlərin hüquqi və ictimai nəticələrini dərk etmək öhdəliyidir.